“Ertesi gün hapı” veya “cinsel ilişki sonrası doğum kontrolü” olarak da adlandırılan acil doğum kontrolü (ADK), korunmasız cinsel ilişkiden sonra hamileliği önlemenin bir yoludur. Korunmasız cinsel ilişkiye giren kadınlar hamileliği önlemek için acil kontrasepsiyon (doğum kontrol yöntemi) kullanabilirler. Acil kontrasepsiyon, yanlış yöntem kullanılması, yöntemin başarısızlığı veya cinsel saldırı durumlarında yedek doğum kontrol yöntemi gibi düşünülebilir. Acil kontrasepsiyon, yumurtlamayı, döllenmeyi, döllenmiş yumurtanın taşınmasını veya rahme yerleşmesini engelleyerek hamileliğe karşı koruma sağlar.
Piyasada hangi haplar ve yöntemler mevcut?
Ertesi gün hapları piyasada farklı etken madde ve farklı piyasa isimleriyle bulunmaktadırlar. Ertesi gün haplarında iki tür etken madde kullanılmaktadır; bunlardan biri Ulipristal asetat (UPA); (Ella, Josei, Ulpisad) diğeri ise Levonorgestrel (LNG); (Ertes 72, Abalevo, Norlevo, Postpil one). Eczanelerden alınabilir. Levonorgestrel (LNG) yüksek doz progestin içerir, Ulipristal asetat (UPA) ise progesteron reseptörüne bağlanarak progesteronun normal çalışmasını durdurur. Seçici progesteron reseptör modülatörleri (SPRM’ler) grubunda değerlendirilir.
Bir diğer yöntem, Bakırlı RİA (Rahim İçi Araçlar)’dır.
Seçici progesteron reseptör modülatörleri (SPRM) nelerdir?
Seçici progesteron reseptör modülatörleri (SPRM’ler), progesteron reseptörüne (PR) bağlanan ve antagonistik (ters) veya karışık agonist-antagonistik etkiler uygulayan progesteron reseptör bağlantılarıdır. SPRM, yumurtlamayı engelleyerek ve implantasyonu (yumurtanın rahme yerleşmesini) geciktirerek etki ederler. Mifepristone ve ulipristal bu gruptadır. Ulipristal asetat (UPA), kontraseptif etkisini, yumurtalık ve endometriyal kalınlık (rahmin iç tabakası) üzerinde anti-progesteron etki oluşturmak üzere, progesteron reseptörlerini kapatarak gösterir. Bu etkiler de adet döngüsü sırasında ilaç uygulamasının zamanlamasına göre değişir. Etkinliği cinsel ilişkiden sonra 120 saate kadar aktiftir. Düşük dozda progesteron antagonistleri, yumurtlamayı etkilemeden rahim dokusunun hazırlanmasını geciktirir, adet kanamasına yol açar. Mifepriston (RU-486) da bu yolla etki eder. Ancak, yine de mifepristonun etkilerinin, ilacın ne zaman uygulandığına ve verilen doza bağlı olarak değiştiğini belirtmek önemlidir.
Spesifik olarak yumurtlamadan önce 10 mg ile yapılan tedavi, yumurtlamayı erteleme eğiliminin daha fazla olduğunu göstermiştir. Rahim üzerindeki etkisi yumurtlamadan hemen sonra yeterli dozda mifepriston (10, 50, 600 mg) verildiğinde rahim iç tabakasının (endometrium) gelişimini önemli ölçüde engelleyecektir. Dolayısıyla mifepriston, doz ve uygulama zamanına bağlı olarak acil kontraseptif olarak / kürtaj ilacı olarak kullanılabilir. Kanama, genellikle misoprostol kullandıktan bir saat sonra, ilk gün içinde başlar. Kanama, tipik olarak 7-10 gün sürer, bir sonraki adet kanaması başlayana kadar lekelenme tarzında devam edebilir.
Misoprostol kullanıldıktan sonra adet kanamalarının yeniden başlaması genellikle 4-6 hafta sonra gerçekleşir. Endometriyal progesteron reseptörlerine rekabetçi bir şekilde bağlanan ve cinsel ilişkiden sonraki süreye bakılmaksızın hamileliği önleyebilen bir ilaçtır. Ancak, mifepristonun kürtajla ilgili olumsuz imajı, büyük ilaç şirketlerinin Prostoglandin antagonisti (karşıtı) hapların SPRM’nin geliştirilmesine katılımını açıkça sınırlıyor.
Doğum kontrol haplarında kullanılanlar (doğal) progesteron mudur?
Genellikle birçok yazılı metinde ve hatta makalede bile progestin yerine “progesteron”
denilebiliyor. Progestinler, progesteron reseptörlerine bağlanarak onların bazı işlevlerini yerine getirebilen sentetik hormonumsulardır. Progesteronun sayısız yararına sahip değillerdir. Hatta birçok yan etkileri mevcuttur. Örneğin adet kanamalarını düzene sokarlar, rahim kanserini önlerler, sıcak basmaları, terlemeleri azaltırlar, ama meme kanseri ve Alzheimer Hastalığı riskini artırırlar, pıhtılaşmalara, damar tıkanıklıklarına yol açabilir, depresyona, halsizliğe neden olabilirler, uykuyu bozarlar. İster uzun süreli doğum kontrol hapları olsun, ister acil kullanılan doğum kontrol hapları olsun progesteron denilerek kullanılanların hepsi sentetik progestinlerdir.
Yumurtanın kabuğundan salgılanmaya başlayan progesteron, rahim yatağını müstakbel bebek için hazırlar. Ancak yararları bunun çok ötesindedir. Progesteron esas olarak östrojeni dengeler, rahim kanserini önler. Son dönem araştırmalarda; kalpte, damarlarda, kemikte, beyinde ve sinir hücrelerinde progesteron için özel reseptörler olduğu anlaşıldı. Progesteron kemik yapımını artırır, meme kanserinden koruyucudur. Kolesterol ve trigliserit dengesini olumlu etkiler. Kan damarlarının genişlemesine ve kan dolaşımının artmasına neden olan nitrik oksit üretimini artırır. Güçlü bir kaygı gidericidir. Doğal bir uyku sağlar. Beyin ve sinir sistemi üzerinde önemli görevleri vardır.
Sinirlerin myelin kılıfını sentezlemede rol alır. Sentetik progestinler ise bu sayılan yararların hiçbirini sağlamaz, sadece rahimde iş görür. Sentetik oldukları için vücutta tanınmazlar ve kan testleri ile belirlenmeleri mümkün olmaz. Ancak doğal progesteronlarla doğum kontrolü
yapılamaz. Progesteron üreme, rahmi hazırlama, östrojeni dengeleme dışında vücutta birçok hayati görevi olan bir hormonumuzdur.
Bu karşılaştırmayı yapmadaki amaç, neden acil doğum kontrolü haplarının veya “ertesi gün
haplarının” sürekli bir doğum kontrolü yerine geçemeyeceğini açıklamak, acil ve uzun süreli doğum kontrolü için bakırlı RİA gibi araçları düşünmek ve doğum kontrolünün sadece kadınların görevi olmadığını akılda tutmaktır. Elbette acil doğum kontrolü kadınlar açısında elzem ve çoğu kez hayat kurtarıcıdır.
Acil doğum kontrolü hangi durumlarda yapılır?
Bu durumlar arasında; beklenmedik cinsel ilişki, ergenlik döneminde cinsel ilişki, korunmasız maruz kalınan cinsel saldırı, tecavüz, doğal ve düzenli yöntemlerle doğum kontrol kazaları, güvenli sürenin yanlış hesaplanması, tamamlanmamış cinsel ilişki, prezervatif yırtılması veya kayması, sperm öldürücünün geç yerleştirilmesi, hapın unutulması, ardı ardına iki gün veya paketler arasında dokuz veya daha fazla günlük hapsız aralık, yalnızca progestin içeren hapın alınmasında 12 saatten fazla gecikme, progestin içeren kontraseptif enjeksiyonunun iki hafta geciktirilmesi, kombine östrojen ve progestin içeren kontraseptif enjeksiyonunun üç gün geciktirilmesi, ve dışarı atılmış veya yanlış yerleştirilmiş RİA yer alır.
Acil kontrasepsiyon, düzenli kontrasepsiyonun başarısızlığı veya planlanmamış cinsel aktiviteden kaynaklanan çok sayıda istenmeyen gebelikleri önleyebilen ve güvenli olmayan kürtajlardan kaynaklanan anne ölümlerini ve hastalıklarını azaltmaya yardımcı olan bir müdahaledir.
Acil doğum kontrolü ne yolla etki eder?
Acil kontrasepsiyon yalnızca cinsel ilişkiden sonraki ilk birkaç günde, yumurta yumurtalıktan salınmadan ve sperm yumurtayı döllemeden önce etkilidir. Acil doğum kontrol hapları yerleşik bir hamileliği kesintiye uğratamaz veya gelişmekte olan embriyoya zarar veremez, dolayısıyla düşüğe neden olamaz. Levonorgestrel korunmasız ilişkiden sonra 72 saat içinde alınmalıdır. Ulipristal ise kullanımında 120 saate kadar etkilidir. İki randomize klinik çalışmaya göre, ulipristal asetatın 72 saate kadar levonorgestrelden yüzde 42 daha düşük bir gebelik riskine sahip olduğu ve korunmasız cinsel ilişkiden sonraki ilk 24 saatte alındığında ise yüzde 65 daha düşük bir gebelik riskine sahip olduğu görüldü. Üstelik 72 saatten sonra alındığında, ulipristal asetat ile levonorgestrel ile karşılaştırılarak çok daha fazla gebeliğin önlendiği görüldü. Yan etkiler levonorgestrel ile görülenlere benzerdir.
Bakırlı RİA yumurtlamayı etkilemez ancak spermin yumurtayı döllemesini engelleyebilir.
Ayrıca döllenmiş bir yumurtanın implantasyonunu da engelleyebilir. Hamileliği önlemek için
korunmasız ilişkiden sonraki beş güne kadar kullanılabilir. RİA takılması acil doğum kontrolü hapların kullanımından daha etkilidir.
Ertesi gün hapları hamileliği kesinlikle önler mi?
Gebelik beklentisi, adet döngüsünün cinsel temas sırasındaki gününe dayalı olarak hesaplanır. Korunmasız tek bir cinsel ilişkiye giren kadınların çoğu hamile kalmaz, ancak doğurgan günleri belirlemek zordur. Rastgele tek bir cinsel birleşme eylemiyle kadınların yaklaşık yüzde 8’i hamile kalacaktır ancak bu oran yumurtlama sırasında yüzde 40’a kadar çıkabilir. İlaçların etkinlikleri verilen belirli süreler içinde olmaktaysa da cinsel ilişki sonrası en kısa zamanda kullanılması en iyisidir. Çünkü ilişki sonrası geçen zaman uzadıkça ilaçların etkinlikleri azalır. Acil doğum kontrolü gebeliklerin yaklaşık yüzde 85’ini önler ve düzenli doğum kontrolünün yerini alamaz. Ertesi gün haplarının işe yarayıp yaramadığını anlamanın tek yolu adetinizin olmasını beklemektir. Eğer adetiniz üç gün geçerse mutlaka idrarda gebelik testi yapmak gerekir.
Ertesi gün haplarının yan etkileri nelerdir?
Ertesi günü haplarının en sık görülen yan etkilerini şu şekilde sıralayabiliriz; bulantı ve kusma, baş ağrısı, karın ağrısı, baş dönmesi, meme hassasiyeti, ağrılı adet döngüsü, yorgunluk, ruhsal dalgalanma, kas ağrıları.
Sonuç olarak; hormonal kontrasepsiyonun rolü, kadınların güçlendirilmesi ve cinsiyet eşitliğinin desteklenmesi açısından çok önemlidir.
Yılda yaklaşık 210 milyon gebelik meydana geliyor ve bunların 46 milyonu (%22) isteyerek düşük, 20 milyonu ise güvenli olmayan kürtajla sonuçlanıyor. Bunların büyük çoğunluğu (%95) gelişmekte olan ülkelerde meydana geliyor ve gebelikle ilişkili ölümlerin yüzde 13’ü, istenmeyen gebelik sonucu oluşan güvenli olmayan kürtajdan kaynaklanıyor. Ayrıca doğum kontrolü başarısızlığı da istenmeyen gebeliklere neden olabilir. Kadınlar istenmeyen bir hamileliği sonlandırmak için hayatlarını riske atıyorlar. Dünya çapında doğum kontrol yöntemlerinin “mükemmel kullanımı” durumunda başarısızlıktan kaynaklanan kazara gebeliklerin sayısı 5,9 milyon, yöntemlerin “hatalı kullanımı” durumunda ise 26,5 milyondur. “İstenmeyen” hamilelik durumunda ve kadınların güvenli kürtaj hizmetlerine erişimi olmadığında, ertesi gün hapları güvenli ve hayat kurtarıcıdır. Ancak uzun süreli doğum kontrol yöntemi olarak kullanıldığında adet döngüsünü bozabilecekleri ve yan etkilerinin uzun süreli olabileceği unutulmamalı. Bu haplar yerine, bakırlı spiral sağlıklı olan kontrol yöntemidir. Son olarak, her kadının elindeki her ilacın etkilerini tam olarak bilmesi sağlanmalı. Böylece kadınlar ihtiyaçlarına göre ilaçları kullanıp kullanmamayı seçebilir.
Yararlanılan kaynaklar:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36158399/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25673542/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22873821/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21477680/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21672924/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22067808/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17982335/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20116841/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15790602/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23905038/
