Eğer sorarsak pek çok kadın profil resmi konusunda herhangi bir baskı ya da yönlendirme olmadığını söyleyecektir. Peki ortada bir baskı yok ise bunca insan kendi özneliğini sahiplenmekten neden ve nasıl vazgeçer?
Whatsapp, numarası bizde kayıtlı olan en yakın dostumuzdan aile bireylerine, su aldığımız firmadan, çocuğun servis şoförüne, amirimizden çalışanımıza görünür olduğumuz bir mecra. Profil resmimiz kendimizle başkaları arasında ördüğümüz geçirgen duvarın dışarıya bakan yüzü, kendimizi temsil etmesine ikna olduğumuz bir imge, işlevsel bir maske.
Bir süredir whatsapp’taki profil fotoğraflarına takığım. Birçok insanın profil fotoğrafı olarak kendi yüzünü kullanmamasını bir tür mahremiyet ve daha da ileri giderek öznelikten feragat gibi görmek eğilimindeyim. Ayrıca profil resmi seçmekte toplumsal cinsiyet rollerinin etkisi olduğunu düşündüğüm için de bu konu beni fena halde düşündürüyor.
Simon de Beauvoir, kadınlığın üç arketipine dikkat çeker: Genç kızlık, analık ve menopozdan sonraki dönemi adlandırdığı şekliyle; acuzelik.
Profil fotoğraflarında aynı paralelliği görüyorum. Ancak analıktan önceki genç kızlık kısmını sanırım ikiye bölmek gerek. Tek başına olunan dönem ve bir ilişkinin parçası olunan dönem (patriyarkal heteronormativiteye göre: bekar ve evli).
Bu arketipler üzerinden yorumlarsak belki şunlara varabiliriz:
– Genç kız, bir potansiyel, bir başlangıç, bir adaydır. (Profil resmine tek başına kendisini koyması uygundur.)
– Beğenilmiş, istenmiş ve alınmış olan genç kadın, bir erkeğin varlığı ile potansiyelini gerçekleştirecek her şeye sahip olmuştur. Neredeyse tamamdır. Yerini bulmuştur. Kendinden başka biri ile yeni bir birim oluşturur. Kendine ek, kendinin ekli olduğu bir başkası vardır. (Profil fotoğrafında bu kişi olmazsa maazallah tekrar bir potansiyel, bir aday olarak görülebilir.)
– Ana, kendini gerçekleştirmiştir. Artık bir özne olarak varlığına gerek kalmamıştır. Onu çocukları temsil edebilir. Çocuklarına duyduğu sonsuz sevgi onu yeterince tarif eder. (Profil fotoğrafında çocuklar vardır. Ananın tek başına göründüğü bir pozu kullanması neredeyse namahremdir.)
– Acuzeye gelince o her şey olabilir. Artık patriyarka için bir tehdit değildir. Bu sebeple kendi haline bırakılabilir. Çoğunlukla geniş ailenin anneannesi, babaannesi olması beklenir ondan. Olur da saçını rengarenk boyar, alışılmadık biçimde kendine has şu ya da bu biçimde giyinir, kafasına göre takıp takıştırırsa da fark etmez. Tuhaf, egzantrik, kaçık, az deli ya da cahil yaşlı teyzedir. Çoğunlukla hoş görülür, idare edilir, göz yumulur. Hem onun aklı pek ermez. Zaten teknolojiden de anlamaz. Yanlışlıkla yapar.
John Berger’in Görme Biçimleri’nde kadının nasıl estetik bir obje gibi izlenen bir figür olduğundan bahsedilir. Bakılan, sadece görmekle bilinebilen, yorumlanan ve takip edilen. Kadınların kendilerine baktıkları her seferde hem kendilerine hem de koca patriyarkal sistemin ne göreceğine baktığını gayet iyi biliyoruz. Bu noktada biz kadınların (elbette aslında herkesin) profil resmi, kendimizi nasıl gördüğümüzden çok patriyarkal sistem içerisinde kendimizi nasıl göstermeyi tercih ettiğimiz ile ilgilidir. Peki hangi kodlarla? Hangi kaygılarla? Hangi benlik duygusuyla?
Hangi kadınlar, hangi temsil ile whatsapp evreninde kendini güvende hisseder?
Kafamda deli sorular:
– Evlendikten ne kadar süre sonra düğün fotoğrafını kaldırmak uygundur ya da hangi noktada artık kaldırmak gerekir?
– Eşim veya sevgilim varken whatsapp profilime sadece kendimin olduğu bir fotoğraf koyarsam yollu olduğum mesajını yüzde kaç veririm?
– Profil fotoğrafımda ailemi paylaşmamakla ben merkezli mi olurum? Bu onları yeterince sevmediğimi mi gösterir?
– Manzara fotoğrafını neden makul bir profil resmi olarak kabul ederiz? Orası neresidir?
– Kendimi manzara olarak ifade ettiğimde içimdeki enginliği mi dışa vurmaktayımdır yoksa doğa sevgisini mi?
– Bitki ya da çiçek olarak kendimi ifade ettiğim profil fotoğrafında bahçıvanlık becerilerimi mi öne çıkarırım, dünyaya oksijen verdiğimden mi dem vururum, mis gibi koktuğumu ya da meyveye durmadan önce tüm cazibemi ortaya koymakta olduğumu mu seslendiririm?
– Sevdiğim ya da sorumluluğunu aldığım bir hayvanı profil resmime koyduğumda insanları o hayvana atfedilen özelliklere karşı uyarıyorum mu demektir? Yoksa bir hayvansever miyim? Ya da sadece bu fotoğraftaki hayvanı ya da hayvan türünü mü sevebilirim? İnsan türüyle arama mesafe mi koymak istemekteyimdir?
– Sevdiğim ya da kendi ürettiğim bir nesneyi profil fotoğrafı yaparsam, görünüşümle değil yaratıcılığım, özgünlüğüm ya da estetik anlayışımla görünür olmayı tercih ettiğimi mi ifade etmiş olurum? Ben ve beden merkezli olmadığımı mı söylerim? Derinlik mi vaat ederim, kendimden vazgeçmeyi mi?
– Çocuklarım kaç yaşına gelene kadar kendimin yerine onların fotoğrafını koyabilirim?
– Çocuklarım kaç yaşına geldiğinde profil resmimi kendime ayırmam uygun olur?
– Profil fotoğrafımı seçerken kimin gözleriyle bakarım? Beni güçlendiren birinin mi yoksa beni güçsüzleştiren birinin mi? Bu kişi kimdir?
Birkaç tane de ‘toplumsal cinsiyet rolleri profil fotoğraflarımızı nasıl şekillendiriyor’ sorusu:
– Yeni evli çiftlerin her iki kahramanı da profilinde düğün fotoğrafını kullanıyor mu? Aynı süre boyunca mı?
– Sevgilili ya da evli bir erkek, whatsapp profil fotoğrafında tek başına görünmekten ne derece endişe eder? Peki ya bir kadın?
– Arabasının, tuttuğu takımın vb resmini profil fotoğrafı olarak kullanmayı tercih eden bir erkek ‘aranıyor’ şeklinde anlaşılmaktan azade olur mu?
– Whatsapp profil resimlerini seçerken ayıplanmaktan korkmanın etkisi kadınlar ve erkekler için aynı mıdır?
– Kendini manzara olarak ifade eden erkeklerle kadınların oranı nedir? Motivasyonları nasıldır?
– Çiçek, bitki olarak kendini ifade eden erkeklerle kadınların oranı nedir?
– Profil resminde çocuklarıyla birlikte görünen annelerle babaların oranı nedir? Sadece çocuklarının göründüğü bir fotoğrafı profil resmi yapan annelerle babaların oranı nedir?
– Profilinde kendi yüzü görünmeyen veya sadece kendi yüzü görünmeyen insanlar içerisinde kadınlarla erkeklerin oranı nedir?
– Kadınların ve erkeklerin profil resmi olarak kendi fotoğraflarını koymamalarının nedenleri benzer midir?
– Telefonun sahibi, mesajı ya da çağrıyı yanıtlaması beklenen kişi oldukları halde neden birçok kadın profil fotoğrafına tek başına kendisini koymamayı tercih eder? Birçok erkek neden bunu tercih eder?
– Erkeklerin kendi yüzlerini profil fotoğrafı olarak kullanmamasının arkasında yüzyılların sanat tarihi birikiminden süzülen “büyük adam” olmadıktan sonra erkeklerin teşhirlik olmaması fikri yatıyor olabilir mi?
– Kadınları özne olmak konusunda çekingen yapan nedir?
– Erkekleri özne olmak konusunda çekingen yapan nedir?
Eğer sorarsak pek çok kadın profil resmi konusunda herhangi bir baskı ya da yönlendirme olmadığını söyleyecektir. Kocaları, sevgilileri, kayınvalideleri, kendi aileleri, arkadaşları onlara “O resmi koyma, bunu koy. Yoksa kötü olur” gibi şeyler söylememişlerdir. Tehdit edilmemişlerdir. Men edilmemişlerdir. Hangi resmi koyacakları dikte edilmemiştir. Profil resimlerini kendileri seçmiştir. Peki ortada bir baskı yok ise bunca insan kendi özneliğini sahiplenmekten neden ve nasıl vazgeçer? Üstelik pek çoğu da makbullüğün sınırları içerisinde yaşamakta, toplumsal cinsiyet rollerine uygun biçimde eş, anne, evlat, gelin, komşu, meslek sahibi oldukları halde. Aslında biliyoruz. Patriyarka bizim makbul kişiler olmamızla yetinmez. Makbullüğü bayrak yapıp dalgalandırmalı, ve herkesi de aynı makbullüğe davet etmek gerekir.
Makbullük deyince bir de şöyle düşünelim; heteronormativitenin ötesine geçtiğimizde bütün bu sorular ve cevaplar anlamsızlaşabilir. LGBTİ+lar için anonimlik, özne olmaktan vazgeçmek değil, kendini korumak demektir çoğu zaman. Homofobik ve transfobik bir toplumda dünya ile çok katmanlı personalar arkasından ilişkilenmek zorunda kalınır. Whatsappta olduğu gibi tüm telefon rehberin söz konusu ise anonimlik neredeyse şart olur. Olduğun gibi görünmek bir güvenlik meselesi olabilir.
Böyle bakınca bunca anonimlik bizim toplumumuz için acaba ne söylüyor? Farklı coğrafyalarda profil fotoğrafları acaba nasıl tercih ediliyor? İşte bunu çok merak ediyorum. ‘Dışarısı’ ve ‘görünmek’ içeren bu tip örneklerde toplumsal cinsiyet ile ilgili olarak kafam hep böyle böyle uçuşuyor. Hayatlarımızın başrolüne talip olmaktan çekinmediğimiz günleri iple çekiyorum.
Yazıyı bitirirken rica etsem önce kendinizin sonra whatsapp kişilerinizin profil fotoğraflarına bir göz gezdirir misiniz?
Yazarın notu: Tüm bunları yazarken elbette benim profil resmim, benim kararımdır. Kimsenin profil resmini eleştirmek kimseye düşmemiştir. Herkesin profil resmine kimse karışamaz. Aynı ne giydiğimize kimsenin karışamayacağı gibi. Hayatın her alanında patriyarka sebepli bir örüntü olduğunu bilerek ‘acaba bu alana nasıl yansıyor?’ sorusunu kovaladığım bir düşünce egzersizi yapmak ve paylaşmak istedim.
